Samstag, 29. November 2025

Meine Alltags-Grammatik

Fühle ich mich berufen, eine Grammatik der internationalen Sprache Esperanto zu schreiben? Nein, ich würde mein Zeit gern mit anderen Dingen verbringen.

Warum mache ich es? In den vielen Jahren, in denen ich mit der Sprache beschäftige, an Kongressen teilgenommen, übersetzt und Texte verschiedenen Inhalts geschrieben und korrigiert habe, musste ich feststellen, dass es im Wesentlichen zwei Arten von Büchern zur Eo-Grammatik gibt. Einmal gibt es verhältnismäßig kleine Gram­matiken, die die 16 Regeln mit einigen Erweiterungen wiedergeben. Das hilft viel­leicht im Esperanto-Kursus, keines­falls kann man damit lange Texte über­setzen oder ver­fassen.

(Aber was sind sind die 16 Regeln? Die gesamte Grammatik bilden sie nicht ab, son­dern sie definieren die Sprache. Wer diese Regeln einhält, spricht Esperanto. Wer nicht, der spricht irgendein Kaude­rwelsch. Die Grammatik ist viel mehr.)

Daneben gibt es einige dicke Bücher vor allem in Esperanto, die den Sprach­gebrauch analysieren. Die Plena Analiza Gramatiko kommt auf rund 600 Seiten, das Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko sogar auf 748 Seiten. Diese Bücher können vor allem eins nicht: Demjenigen, der die Sprache lernt und seine ersten Schritte in der neuen Sprache unternimmt, hilfreich unter die Arme greifen. Ein Anfänger nimmt keine dicken Wälzer in einer fremden Sprache zur Hand, weil er zurecht befürchtet, dass er nichts von dem versteht, was dort steht. Bücher mit hunderten von Seiten trägt man nicht im Alltag mit sich herum, und man hat sie auch nicht auf seinem Tablet-PC. Und: Die wenigsten sind Sprachwissenschaftler oder kennen sich mit der Fachsprache aus.

Damit sind wir genau an dem Punkt, an dem ich zu Beginn meines Esperantisten-Daseins war. Einzig der Göhl (Ausführliche Sprachlehre des Esperanto) stand zwischen beiden Fronten: Er war ausführlich, in Deutsch und nicht zu umfangreich. Seine Nachteile: Er hatte ein grauenhaftes, ziemlich unübersichtliches Layout und ist aus heutiger Sicht in seinen Fachbegriffen inzwischen veraltet.  Der Nachdruck von 1973 kommt auf etwa 300 Seiten im Format 14,5 x 20,3 cm.

Welche grammatischen Kennt­nisse kann ich voraus­setzen? Ich wurde 1962 ein­geschult, und unser Jahr­gang war der erste, der etwa ab der 5. Klasse im Deutsch- und Fremd­sprachen­unter­richt komplett auf die deutschen Be­zeich­nungen für grammatische Fach­begriffe verzichtete. Ich weiß zwar, was Haupt- und Ding­wörter sind, doch in der Schule haben wir mit Substantiven gearbeitet. Natür­lich haben sich das nicht alle Schüler ein­geprägt, und die meisten haben längst ver­gessen, was Substantive, Verben und Ad­jektive sind. Trotzdem setze ich Kennt­nisse voraus, die in etwa dem Wissens­stand eines guten Schülers der achten bis zehnten Klasse einer Poly­tech­nischen Ober­schule der DDR ent­sprechen. (Russisch wurde ab der fünften, die fakul­tative zweite Fremd­sprache, in der Regel Englisch, ab der sieb­ten Klasse unter­richtet.)

Quelle: Gräf, G., Hoffmann, S., Klein,F.: English for you 1. Begleitmaterial zum Fernsehunterricht. Berlin: Volk und Wissen 1970.  S. 76.

Ich bevorzuge Lehr­materi­alien, die mir kurz und knapp einen Sach­verhalt er­klären und an­schließend mit tref­fenden Bei­spielen er­läutern. So habe ich auch versucht, die Gram­matik auf­zubauen.

Deshalb nenne ich sie Alltags-Grammatik: Sie soll den Be­nutzer durch die all­täglichen Probleme der Sprache begleiten. Sie ist keine wis­sen­schaft­liche Ab­handlung. Sie analy­siert nie­mandes Sprach­gebrauch. Mein Blick­winkel ist der eines Über­setzers und Autors. Ich hoffe, dass ich gram­matische Zusammen­hänge mit aus­reichender Genau­ig­keit be­schrieben habe, ohne zu sehr ins Detail zu gehen und dadurch den Leser zu verwirren. 

Ich konzentriere mich nicht darauf, WAS etwas ist, sondern WIE etwas im Esperanto umgesetzt wird. Das WAS muss der Interessierte in den Grund­lagen - mehr wird nicht ge­braucht - aus der Schule mit­bringen oder sich im Inter­net an­lesen, und das WIE wird ähnlich einem Lehr­buch an Bei­spielen erläutert.

Jetzt komme ich zu einem schwie­rigen Thema. Als "ita/ata-Streit" steht das Partizip Passiv seit Jahr­zehnten im Mittel­punkt vieler sprach­licher Aus­einander­setzungen. Dazu muss man sich klar­machen, dass es in der deutschen Sprache ein Vor­gangs­passiv und ein Zu­stands­passiv gibt. Das Vor­gangs­passiv be­schreibt eine Hand­lung (Das Fenster wird geöffnet.), das Zu­stands­passiv den Zu­stand nach einer Hand­lung (Das Fenster ist geöffnet.). Ersteres wird mit dem Hilfs­verb "werden" gebildet, letzteres mit "sein". Im Espe­ranto gibt es nur ein Hilfs­verb "esti". Ohne auf die Her­leitung einzu­gehen: Ich betrachte das Passiv im Esperanto grund­sätz­lich als Vor­gangs­passiv. Wer eine aus­führliche Begrün­dung braucht, lese die Bücher von Geraldo Mattos, Quellen­angabe be­findet sich in der Alltags-Grammatik

Was halte ich noch für not­wendig zu sagen?

  • Ich habe beim Verfassen des Buches sehr viel über Grammatik lernen müssen und bin trotzdem kein Sprachwissenschaftler geworden.
  • Im Handel und selbst bei Ebay sind aktuell kaum deutschsprachige Esperanto-Grammatiken erhältlich. Ich möchte diese Lücke mit einem kostenlosen, sofort und überall verfügbaren elektronischen Buch schließen, das man bei Bedarf ohne besonderen Aufwand in eine Ausgabe auf Papier umwandeln kann.
  • Ich habe festgestellt, dass es offensichtlich keine YouTube-Videos zum Thema »Deutsch für Ausländer« und keine Webseiten mit Hilfen zum Deutsch­unterricht für Schüler gibt, die inhaltlich fehlerfrei sind. Das ist sehr bedenklich. Ähnliches gilt für das Fach Mathematik. Viele Autoren verbergen in einem Wust von Wörtern das Wesentliche, das manchmal in einem Nebensatz zu finden ist und man erst beim dritten Durchlesen bemerkt, oder ihr eigenes Unwissen. Einige Autoren beschreiben etwas richtig und bringen mit ihren anschließenden Beispielen alles wieder durcheinander.
  • Das Layout, das Arrangement von Texten und Bildern, sowohl in Büchern als auch im Internet trägt meiner Meinung nach nicht dazu bei, das Lernen und Begreifen zu unterstützen. Die einen gestalten ihre Werke immer noch wie vor zwanzig Jahren (unendliche Wüsten aus schlecht gegliedertem Text), die anderen überfrachten ihre Seiten mit fetten Überschriften und grafischen Elementen, zwischen denen der Nutztext untergeht. Ich sollte mich vielleicht nicht zu weit aus dem Fenster lehnen … ich mag gut gestaltete, aufgelockerte Texte, Aufzählungslisten und Tabellen.

Wer mich auf Fehler, Unstimmigkeiten und Ähnliches aufmerksam machen oder mit mir diskutieren will, kann dies gern tun. Wer meine E-Mail-Adresse nicht kennt: über den Esperanto-Verband an michael.lennartz.

Nachdem Sie meine lange Einführung in die Alltags-Grammatik des Esperanto überstanden haben: Hier ist der Link zum Download. 

https://tiny.cc/mlgramm (Der konkrete Pfad zur Datei kann sich ändern.)

Sie können das Buch im Copy­shop drucken lassen (Titel­bild und Rück­seite sind in der PDF-Datei enthalten) oder die Datei auf Tablet-PC oder Computer kopieren. Je nach Druckerei können Sie das Material als Lose­blatt­sammlung, gelocht, als Broschüre oder in ver­schiedenen Bindungs­arten he­rstellen lassen. Dafür beträgt der Preis nach meinen Recherchen 8 bis 20 Euro. Ein Tablet-PC sollte eine Bild­schirm­diagonale von  10 Zoll haben. 

Mein Arbeits­exemplar habe ich mit Spiral­bindung (Draht­kamm­bindung) und auf Papier mit einem Gewicht von 100 g/m² her­stellen lassen für eine ein­fache Hand­habung und lange Lebensdauer.


Mein gedrucktes Exemplar stammt von "drucksofa.de".

Das Urheber­recht liegt bei mir, ich erlaube und wünsche die kosten­lose, zeit­lich unbe­grenzte Nutzung und Ver­breitung der Datei.


Samstag, 15. November 2025

Mia 2en1-pletkomputero: Lenovo Chromebook Duet 11M889

Mi uzas la komputeron "Lenovo Chromebook Duet 11M889" ekde ĉirkaŭ kvar semajnoj. Ĝi ne estas mia unua krombuko (do: Chromebook), sed ĝi estas mia unua kun MediaTek-procesoro.

La aparato estas unuavice kaj ĉefe plene disvolvita krombuko kaj malpli (android-speca) pletkomputero, kaj mi diras tion en bona senco. Malfaldi la klavaran klapon, poziciigi la dorsan apogilon: La aparato ŝaltas sin kaj ŝargas la operacian systemon. Ĉio estas ĝuste tie, kie mi atendas ĝin esti: la startmenuo kaj la demetejo de aplikaĵoj, la mastruma menuo, la legosignoj en la retumilo. 

la labortablo kun malfalditaj menuoj

La ekrano havas de-originan rezolucion de 1920 x 1200 pikseloj kaj estas apriore (de en fabriko) agordita al 1200 x 750 pikseloj. La magneta apogilo fiksiĝas firme al la dorso de la krombuko kaj povas esti forigata same kiel la klavaro, se vi volas uzi la aparaton kiel pletkomputeron. Klavaro kaj tuŝekrano funkcias perfekte. Jes, la klavaro: Estas tiel facile, tajpi Esperantajn literojn …  Cetere la klavaro kaj la apogilo kune ŝirmas la aparaton dum transportado.

La pletkomputero havas antaŭan kaj malantaŭan kameraojn kaj du USB-C-ŝtopilingojn, pere de kiuj oni facile povas konekti duan ekranon kaj aliajn akcesoraĵojn.

La akumulatoro havas kapaciton de 3767 mAh kaj ŝarĝiĝas de 20% ĝis 100% en 75 minutoj. Tio sufiĉas por 8 horoj da laboro.

Mi ne volas skribi multon pri la operacia sistemo, nur tiom: Krombukoj funkcias per ChromeOS. Tiu operacia sistemo estas tre sekura, ĉar la uzanto kaj la programoj lanĉitaj de li atingas nur sian privatan dosierujon. Ne eblas eniri la operaci-sisteman kaj programaran subdiskojn. Oni laboras ĉefe per retpaĝaroj kaj progresemaj retaj aplikaĵoj (PWA). Ekzistas kelkaj mastrumaj programoj, ekzemple dosiermastrumilo. La tuta artikolo inkluzive de la bildoj estas verkita kaj prilaborita nur nur interretaj aplikaĵoj.

Mankas SIM-kartingo. Por estigi mobildatuman aliron dum vojaĝo, oni devas preni kun si mobildatuman ret-alirilon aŭ smartfonon. Grifelon por la regado de la aparato oni devas aldone aĉeti. 

Komparnormoj: Octane 2.0: 44000; Jetstream2: 156 000; speedometer 3.1: 7,8






(Por germanoj: Vi trovas tradukojn el Esperanto en germanan lingvon en mia vortaro: http://www.tiny.cc/vortaro )

 

Freitag, 7. November 2025

Elektronikaj libroj – ĉu epub aŭ pdf?

En la jaroj 2012a ĝis 2014a mi skribis plurfoje pri legado per elektronikaj legiloj. Multaj el miaj libroj aperis en kaj papera kaj kaj elektronika formoj. Beletraĵojn mi legas per mia kindlo aŭ Fire-pletkomputero. El Guglo oni povas elŝuti miajn tradukojn kaj originalaĵojn senkoste kiel epub-dosierojn.

Hodiaŭ - pli ol dek jarojn post tio - mi iomete ŝanĝis mian opinion pri elektronika publikigado.

Ligilo: La mistera mapo de Borneo (PDF; 1,6 MByte)

(ligilo al "dropbox.com" tra "tiny.cc")

Tekstoprilaboriloj volonte fuŝas epub-eksportojn. Kutime ili (ne ĉiuj!) enmetas multajn detalojn en la stilo-priskribon (kaskadan stilfolion), kiuj estas necesaj por  kvazaŭ-originala vidigo de teksto, sed tute superfluaj por epub-legiloj. Je legiloj la uzanto determinas la tiparon kaj ĝiajn ecojn. Tial mi uzas (el markdaŭnaj tekstoj generitajn) HTML- kaj XHTML-dosierojn kiel bazon por epub-kreado. La kreado mem okazas per la programo SIGIL. Do - tio estas sufiĉe pena laboro.

Kiu atente sekvas mian agadon, tiu konstatas, ke lastatempe mi disponigis miajn (ĉefe nebeletrajn) verkojn kelkfoje en formo de PDF-dosieroj. Mi kutime aranĝas la tekstojn por 10-colaj pletkomputeroj kun marĝenoj de 1 cm, kun tiparo “Georgia” alta 12-pikselojn kaj kun linio-alteco de 1,4. aŭ 1,5. Tio garantias agrablan legadon.

PDF-dosieroj ebligas rapidan publikigadon. Fakte ĉiu prilaborilo de bildoj kaj ĉiu tekstoprilaborilo permesas storadon en PDF-dosierformo, do mi ne bezonas apartan konvertilon. Pro la fiksa aranĝo bildoj restas ĝuste tie, kie mi enmetis ilin. Se necese, mi povas facile prilabori tian dosieron per enreta ilo.

Krom tio: Ĉiu (moderna) operacia sistemo kaj ĉiu retumilo povas de-origine montri PDF-dosierojn. Neniu ekstra ilo estas necesa. Do estas ambaŭflanka avantaĝo kaj por la kreanto kaj por la leganto de dokumentoj. Pliaj avantaĝoj estas la fulmrapida foliumado en la dokumento kaj la simpla serĉado de vorto(j). 

Mi kredas, ke hodiaŭ ĉiuj personoj, kiuj legas fakajn librojn aŭ dokumentojn, havas pletkomputeron kun minimume 8-cola ekrano. Tia sufiĉas por legi miajn dokumentojn.


(Por germanoj: Vi trovas tradukojn el Esperanto en germanan lingvon en mia vortaro: http://www.tiny.cc/vortaro )

 

Sonntag, 19. Oktober 2025

puter.com: laborloko en interreto

La aplikaĵo "puter.com" (disŝirita "com.puter") estas retumil-baza, interreta laborloko. Unuflanke ĝi estas atentinda paŝo al sendependigo de interreta laboro disde fiksa laborejo, aliflanke ĝi montras la limojn kaj mizerojn de "libera", "malferma" kaj "senpaga" softvaro (FOSS).

Kio do estas "puter.com"? 

"puter.com" asertas pri si mem, ke ĝi estas kompleta komputero en retumilo, funkcianta per libera softvaro, senpaga, plena je funkcioj, rapida kaj etendebla. Fakte ĝi ne estas komputero, ĉar ĝi ne mastrumas la aparataron nek la operacian sistemon, sed ĝi estas labortablo kun programoj kaj retaplikaĵoj. Ĝiaj kapabloj dependas de la baze uzata komputero kaj ties retumilo. Ĝi storas dosierojn en sia propra nuba storo, oni povas elŝuti kaj alŝuti dosierojn. 

Havante retspacon, vi povas establi tute sendependan propran laborlokon. Tiucele vi elŝutas la dosieraron el Github kaj instalas ĝin je via retejo.



Kiom kostas "puter.com"? 

La uzado estas sen kostoj. Vi ricevas unu gigabajton da storo, sed vi povas aĉeti pli da storo (monata kotizo: 100 GB = 10 $, 500 GB = 25 $, 2 TB = 50 $). 

Kiel oni uzas "puter.com"?

Kiam vi unuafoje lanĉas "puter.com"-on, ĝi aŭtomate asignas al vi nomon kaj konton. Oni povas krei propran kontonomon kaj ligi ĝin al tiu aŭtomata konto. Sur la supro de la laborloko estas langeto, kiu enhavas kelkajn administrajn kaj mastrumajn opciojn. 

Tuj post la lanĉo estas je via dispono:

  • Startmenuo (demetejo de aplikaĵoj)
  • Foliumilo de dosieroj
  • Aplikaĵaro (magazeno de aplikaĵoj): ekstraj elŝuteblaj aplikaĵoj
  • Programiloj de aplikaĵoj por "puter.com"
  • Notlibro
  • Redaktilo por programado
  • aplikaĵo por registrado de fotoj kaj videoj (tamen nur por la enkorpigita kamerao, mian duan kameraon ĝi ne ekkonis)
  • sonregistrilo

Estas aliaj aplikaĵoj, kiuj indas elŝuti kaj uzi:

  • Viewer: Vidigo kaj prilaboro de fotoj
  • Player: vidigilo de videoj
  • Grist: tabelkalkulilo
  • PDF: PDF-legilo
  • Photopea: enreta prilaborilo de fotoj
  • Calc: kalkulilo
  • PuterZoom (sinanonco: Zoom / Discord style video call): Jitsi-klono por videobabiladoj?


Miaj spertoj:

Por la laborloko vi povas ŝanĝi la lingvon (ankaŭ al la germana, ne al Eo), sed la aplikaĵoj administras mem sian fasadon. Do Notepad (notlibro) ekzistas nur en angla lingvo, same kiel preskaŭ ĉiuj aliaj aplikaĵoj. Mi trovis dekduon da kalkuliloj, diversajn horloĝojn (inter ili eĉ tre belajn) kaj pli ol ducent (!) ludojn. 

PuterZoom tute ne havas iujn agordojn. Mi ne sukcesis starigi konekton al dua komputero. Nun mi ne scias, ĉu ĝi vere taŭgas por videobabiladoj, aŭ ĉu ĝi estas (nefunkcianta) telefono.

WordPad prezentis sin per ĉina skribo. La menuo vidigas la programtekstojn (header.title ktp.), evidente mankas la menutekstoj apartenantaj al la aplikaĵo.

La kanban-tabulo estas relative simpla vidigo pri progreso de projekto kun tri listoj: farendaj, aktualaj, finitaj taskoj. Mi ne povas difini aŭ aldoni proprajn listojn. Tre grave: Mi povas analizi la projekton per AI. Eĉ por tute malplena tabulo sen iuj taskoj la analizo daŭras longe … kaj estas longa. Kiel kutime: La aplikaĵo estas en angla lingvo. Mankas agordoj, dokumentoj, helptekstoj. 

Browser-light: Mi povis voki "esperanto.de" kaj aliajn retpaĝarojn. Pluraj aliaj retpaĝaroj ne estas vokeblaj: "Uh oh! We couldn't fully download everything we needed :( We will try again shortly. In the mean time, check for problems with your Internet connection!"), aliaj estas fuŝitaj, aŭ la Microsoft-serĉilo "Bing" intermiksiĝas, kvankam mi uzas la guglan retumilon. Nu jes, mi uzis retumilon ene de retumilo. 

La bona mesaĝo estas: Vi povas mem elekti la aplikaĵojn, kiujn vi volas aŭ devas uzi.

La malbona mesaĝo estas: Vi devas mem elekti pli malpli ĉiujn aplikaĵojn, kiujn vi volas aŭ devas uzi. Kutime oni ne scias, kion la aplikaĵoj faras, ĉu ili taŭgas por la celo.

Laŭ intenco puter.com evidente similas al Microsoft 365 und precipe ChromeOS, kiuj same enkorpigas kaj unuigas nub-storon kaj enretajn aplikaĵojn kaj pli kaj pli progresemajn retajn aplikaĵojn (PWA). 

Resumo: "puter.com" estas bona ideo por laboro, se vi volas storadi ĉiujn dokumentojn kaj datumojn en interreto kaj senŝoke (germane: stoßfrei) ŝanĝi komputeran laborejon al alia loko sen porti aparaton kun vi. Mi skribis komence, ke ĝi montras la limojn kaj mizeron de libera kaj senpaga softvaro: Jes, la aplikaĵoj estas bunta salato karakterizita per manko de gvidiloj kaj helpodokumentoj, parte neklaraj tasko kaj funkciado. Ĉiu povas fari programon por "puter.com", kaj ĉiu signifas: Mankas kontrolo pri bezono (eble jam ekzistas tri aplikaĵoj por la sama tasko), pri kvalito (ĉu la programo vere funkcias, ĉu ĝi estas facile uzebla kaj regebla), pri helptekstoj kaj aliaj dokumentoj ktp. Ne estas reguloj pri la grafika fasado, ĉiu planas kaj desajnas sian aplikaĵon laŭplaĉe. 

Freitag, 3. Oktober 2025

Paco, milito kaj naciaj ŝtatoj

Multaj personoj - tiuj estas politikistoj, ĵurnalistoj, “ekspertoj”, kiuj eble neniam havis armilon en la manoj - nuntempe parolas pri milito.

Mi opinias, ke sufiĉas tri frazoj por havigi al si bazajn sciojn pri milito kaj paco:

  • Milito estas nur daŭrigo de politiko per aliaj rimedoj.” (Carl von Clausewitz, prusa Generalmajor = generala rango de (proksimume) diviziestro, 1780-1831). Do, se vi volas kompreni la eksplodon de milito, vi devas esplori, kio estis ĝia politika kaŭzo. Esploru sufiĉe foren en la pasintecon, ĉar kaŭzo de milito povis estiĝi antaŭ jardekoj kaj malrapide kreski kaj flori ĝis la estiga okazo (germane: Anlass) de eksplodo. Mia preferata kaŭzo: maljusta, deviga packontrakto, kiu finas militon, kiu siasekve estiĝis pro maljusta, deviga packontrakto.
  • Neniu operaca plano postdaŭras la unuan kontakton kun malamiko.” (Helmuth von Moltke, Generalfeldmarschall = plej alta generala rango, ĉefgeneralo, 1800 - 1891). Jen la dua kerna frazo pri milito: Vi ne povas plani militon, sed nur la unuan atakon. Ĉi tiu ŝanĝas la tutan situacion.
  • La aserto “Oni venkas malamikon en batalo per armiloj, en milito per loĝistiko.” elstarigas la rolon de loĝistiko en milito kaj montras, ke longdaŭra sukceso dependas ne nur de batalforto, sed ankaŭ de kapablo organizi militon kaj provizi la armeanojn per transportiloj, komunikiloj, armiloj, municio, nutraĵoj kaj tiel plu.

Tiuj tri kernaj frazoj validas ekde la ekzisto kaj en la kadro de naciaj ŝtatoj.

Atentu: Mi nek estas juristo nek studis ian fakon rilatan al interpopola juro. La tuta ĉi tie priskribota sistemo ne estas jure difinita aŭ iel fiksita. La germana kaj la angla vikipedioj helpis min iomete trapenetri la ĝangalon de opinioj, ideoj kaj imagoj.

En 1648 la Vestfalia Paco ĉesigis tridekjaran serion da militoj. La packontraktoj signifis turniĝon en la eŭropaj interŝtataj rilatoj, ĉar fino de milito kaj ĝiaj plej diversaj sekvoj ne plu dependis (ekskluzive) de venkoj kaj malvenkoj, sed de la rezulto de traktadoj. Estiĝis la Vestfalia Sistemo de Suverenaj Ŝtatoj:

  • suvereneco (Ĉiu ŝtato havas ekskluzivan suverenecon - regorajton - super sia teritorio. Ne ekzistas supera instanco.)
  • teritorieco (Ĉiu ŝtato havas klarajn, difinitajn limojn.)
  • jura egaleco (Ĉiu ŝtato havas la saman rajton [pretendon] je suvereneco sendepende de sia grando.)
  • ne-interveno (En la tiama tempo tio ĉefe signifis, ke ekstera ŝtato ne rajtas enmiksiĝi en la religiajn praktikadojn kaj internajn strukturojn de alia ŝtato. Ĉiuj tri grandaj kristanaj konfesioj estis samrajtaj. Hodiaŭ ĝi ampleksas tute ĝenerale la ne-intervenon en internajn aferojn. )
  • Aldone: Minoritatoj, do lingvaj, kulturaj, religiaj kaj aliaj malplimultoj, kutime ĝuas protekton fare de ŝtatestro kaj ŝtataj institucioj. La principo "kies regiono, ties religio" (la ŝtatestro decidas pri la religio de siaj subuloj) ne plu validas.
  • Moderna aldono: Nuntempe oni postulas, ke ŝtato estu agnoskita de aliaj ŝtatoj. Ekzemplo: Tajvano estas agnoskita de dek-unu ŝtatoj kaj la Sankta Seĝo (= la Papo). Ĉi tiu lasta estas neŝtata, suverena subjekto. Palestino (havanta nek difinitajn limojn nek suverenecon) estas agnoskita de 157 ŝtatoj je 2025-09-29. Neŭtral-Moresnet (1816 ĝis 1919, inter Reĝlando de la Unuiĝintaj Nederlandoj kaj Prusio, poste Belgio kaj la Germana Regno) havis difinitajn limoj, sed nenian suverenecon.

Notu bone: Sekve de ĉi tiu sistemo militoj ne ŝanĝas suverenecon, teritoriecon kaj juran egalecon de iu ŝtato – laŭ mia kompreno. 

Ekde tiam reĝoj kaj princoj ne plu regis super teritorioj, kiujn ili pligrandigis aŭ perdis depende de milita bonŝanco, geedziĝo aŭ heredado. La homoj, la popolo komencis determini la landon. Tiu nova sistemo establis la nacion kiel grupon de homoj unuiĝantaj de lingvo, deveno kaj kulturo kaj la nacian ŝtaton.

La Vestfalia suvereneco estas ĝis hodiaŭ fundamento de moderna internacia sistemo de suverenaj ŝtatoj: Ŝtato do havas suverenecon kaj difinitajn limojn.

Tiu sistemo tamen ne malhelpis aŭ malebligis militojn, sed havis alian konsekvencon: Almenaŭ grandaj militoj finiĝas per longaj traktadoj kaj kontraktoj. Ĉiu, kiu faras militon, ne povas esti certa pri la rezulto.

Aliflanke: La »poreterne« fiksitaj limoj ŝoviĝas kaj ŝanĝiĝas, tutaj novaj ŝtatoj estiĝas. Jen certe nekompleta listoj de ŝanĝiĝoj de limoj kaj estiĝoj de ŝtatoj plejparte parkere el mia kapo (jarnombroj el vikipedio):

  • 1814 - 1815: La Viena kongreso nove ordigis la ŝtatojn en tuta Eŭropo post la liberigaj militoj kontraŭ Napoleono.
  • 1918 - eble 1922: Je la fino de la Unua mondmilito estiĝis ekzemple: Jugoslavio (sub diversaj nomoj), Ĉeĥoslovakio (sub diversaj nomoj, nunaj Ĉeĥio kaj Slovakio), Ukrainio (sub diversaj nomoj kaj regadoj), Irako + Libanono + Palestinio + Sirio + Turkio + aliaj teritorioj (multaj estiĝis protektoratoj de Britio kaj Francio). Rigardu la liston: Oni vidas hodiaŭajn militejojn.
  • 1920 / 1923: estiĝo de Turkio el la restaĵoj de Otomana Imperio
  • 1948: Koreujo dispartiĝas al (norda) Korea Popoldemokratia Respubliko kaj (suda) Korea Respubliko
  • 1949: Respubliko Ĉinio / Tajvano (Formozo) disiĝas de Ĉina Popola Respubliko
  • 1972: sendependiĝo de Bangladeŝo disde Pakistano
  • 1975: Maroko alproprietigas al si plejparton de la ĵus sendependiĝinta teritorio "Okcidenta Saharo". La statuso de la resta teritorio estas neklara.
  • 1975 / 1983: separatiĝo de Turka Respubliko Norda Kipro disde Kipro
  • 1976: reunuiĝo de Vjetnamio
  • 1993: sendependiĝo de Eritreo disde Etiopio
  • 2008: sendependiĝo de Kosovo disde Serbio
  • 2011: sendependiĝo de Suda Sudano disde Sudano. Post civitana milito Suda Sudano fakte ne plu ekzistas, ĝi estas fiaskinta ŝtato.

(Por germanoj: Vi trovas tradukojn el Esperanto en germanan lingvon en mia vortaro: http://www.tiny.cc/vortaro )